حجت الاسلام والمسلمین محمد خردمند نویسنده، محقق و پژوهشگر حوزوی در گفتگو با خبرگزاری «حوزه» که با موضوع ولادت پیشوای هشتم شیعیان انجام شد به سوالات ما پاسخ داد که بدین شرح است:

*با تبریک میلاد مسعود حضرت امام رضا (علیه السلام)، با توجه به اهمیت شناخت سبک زندگی اهل بیت علیهم السلام بفرمایید که چگونه می توانیم سبک زندگی امام رضا (ع) را بشناسیم؟

ولادت سراسر نور شمس الشموس حضرت امام علی بن موسی الرضا سلام الله علیهم اجمعین را تبریک و تهنیت می گویم و امیدوارم بتوانیم مسیر نورانی اهل بیت علیهم السلام را با دقت در شیوه زندگی و اخلاق و رفتار و گفتار آن پرچمداران هدایت، بشناسیم و راه و روش قرآنی آنان را الگو و سرمشق زندگی خود قرار دهیم.

لازم است نخست به چند مقدمه توجه کنیم:

مقدمه اول: ما انسانها برای رسیدن به تکامل به یکدیگر نیازمندیم و یکی از مهمترین موارد آن عبارت از ارتباط کلامی است.

مقدمه دوم: ارتباط کلامی، اگر درست و با مراعات آداب اخلاقی و شرعی استفاده شود، فرصتی برای تعالی است؛ وگرنه می تواند به تهدیدی برای سلامت روانی جامعه تبدیل شود.

 مقدمه سوم: بهترین الگوها و شایسته ترین مربیان و مدیران عبارت از معصومین علیهم السلام هستند که روش گفتگوی اخلاقی و مناظره سازنده دینی را به بشریت آموختند.

از این مقدمه ها به این نتیجه می رسیم که اگر می خواهیم به رشد فردی و اجتماعی برسیم باید سبک زندگی اهل بیت علیهم السلام را شناخته و سرمشق زندگی خود قرار دهیم و هیچ شکی نیست که در مسأله گفتگوی عقلی و مناظره دینی و مذهبی، سیره علمی فرهنگی حضرت امام رضا علیه السلام نمونه ای بس ارزنده و تأثیرگذار است. یکی از راه های سودمند برای شناخت سیره امام رضا علیه السلام آن است که روایات و مکاتبات و مناظرات ایشان را دقیق مطالعه کرده تا روش گفتگوی عقلی را آموخته و شیوه مراعات ادب و اخلاق در برابر ادیان و مذاهب دیگر را دریابیم.

* در مورد کمّ و کیف مناظرات حضرت امام رضا علیه السلام توضیح بفرمایید.

مناظره های حضرت امام على بن موسى الرضا عليه السلام بسیار است و در کتابهای گوناگون مانند: عيون أخبار الرضا (ع) نوشته شيخ صدوق، بحار الأنوار علامه مجلسى و مسند الامام الرضا (ع) استاد عطاردی ذکر شده است.

گفتنی است که مرجع فعال دینی حضرت آیت الله ناصر مکارم شرازی در کتابی به نام "مناظرات تاريخى امام رضا عليه السلام با پيروان مذاهب و مكاتب ديگر"، از بین مناظرات آن امام بزرگوار، تعداد هفت مناظره مهمّ را بر اساس کتابهای سه گانه مذکور برگزیده و شرح و توضیح داده است.

این مناظرات هفتگانه عبارتند از: 1- مناظره با جاثليق 2- مناظره با رأس الجالوت 3- مناظره با هربز اكبر (بزرگ هيربدان‏) 4- مناظره با عمران صابي 5- مناظره با سليمان مروزى 6- مناظره با علي بن محمد جهم و 7- مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره.

البته درباره این مناظره ها نکته های گفتنی فراوان است که باید در فرصتی مناسب تر به آن بپردازیم و در این مجال به این مطلب بسنده می کنیم که بی تردید می توان گفت که یکی از ثمرات شیرین گفتگوی حضرت امام رضا علیه السلام با اصحاب ادیان و مذاهب و مناظرات عالمانه ایشان، گسترش خدامحوری و گفتگوهای عقلی و ترویج ادب و مدارای اخلاقی در ایران است.

*مسئولیت نویسندگان در زمینه ترویج سیره رضوی چیست؟

هر نویسنده و رسانه ای دست کم دو وظیفه دارد:

1- مسئولیت قبل از تولید و انتشار پیام

در این مرحله مسئولیت اصلی عبارت از پژوهش و تحقیق است و اطمینان از صحت و درستی و مراعات اخلاق و ادب در بیان و نگارش. متأسفانه برخی این وظیفه را بدرستی انجام نداده؛ سهل انگاری کرده و بدون مطالعه و تحقیق فعالیت می کنند و مطالبی سست و ناروا منتشر می سازند.

2- مسئولیت بعد از تولید و انتشار پیام

در این مرحله مسئولیت اصلی عبارت از ارزیابی فعالیت انجام شده و توجه به سخن منتقدان و تصحیح اشتباه است و عذرخواهی و جبران و تغییر و تکمیل روش و ...؛ ولی با هزار تأسف شاهد آن هستیم که افزون بر این که برخی از نویسندگان و رسانه ها مسئولیت اول را انجام نمی دهند! و در نتیجه اطلاعات غلط عرضه می کنند؛ تأسف بسیار بیشتر در این است که بعد از مواجهه با انتقادهای کارشناسان و صاحب نظران، مسئولیت دوم را نیز فراموش می کنند و قضیه را مسکوت می گذارند! ... و این گونه است که عجولانه داوری می کنند! و تحلیل می نویسند! و بدون مطالعه سخن می گویند! و کژی می آفرینند! و بیراهه می روند!؛ در حالی که توانایی ترجمه صحیح یک متن ساده عربی را نیز ندارند؛ به شرح و تفسیر روایات رضوی می پردازند! و در این فضای غبارآلود سیره رضوی وارونه جلوه داده می شود! و به جای ترویج گفتگوی خدامحور حضرت امام رضا علیه السلام، به تبلیغ گفتمان تساهل و تسامح غربی می پردازند! و بدون هیچ سند و استدلالی، علم لدنی امام را انکار می کنند! و ... 

*آیا شما مثال مشخص و کاربردی در این زمینه دارید؟

بله. به عنوان یک نمونه واقعی یادآور می شوم که اینجانب قبلا در یادداشتی انتقادی تحت عنوان "آیا امام رضا سلام الله علیه زبان فارسی را آموخت؟!" – که در خبرگزاری رسمی حوزه منتشر شد- به آسیب شناسی "تصویر وارونه از سیره رضوی" اشاره کردم و به نقد یادداشتی پرداختم که در روزنامه شرق در روز ولادت امام رضا علیه السلام تاریخ 24 مرداد 1395 ش. منتشر شده بود و بعد از روشن کردن اشتباه آشکار نویسنده آن یادداشت، از جمله پرسیدم: " شگفتا! کسانی که نمی توانند روایتی را از عربی به فارسی ترجمه کنند و شناختی از حقیقت امامت ندارند؛ چگونه می خواهند سیره رضوی را ترسیم کنند؟!" اکنون می افزایم که متأسفانه امروزه کسانی دانسته یا ندانسته درصدد تفسیر به رأی سیره رضوی هستند و می کوشند از مناظرات الهی حضرت امام رضا سلام الله علیه، به گفتمان لیبرالی و ولنگاری فرهنگی دست یابند! و این تحریفی بزرگ و نابخشودنی است.

به عنوان یک مثال به این رخداد دردناک و اسف انگیز توجه کنیم: جریان و نشریه ای علم لدنی عالم آل محمد علیهم السلام را به صراحت انکار می کند! و حجت بزرگ خدای متعال را همچون انسانهای عادی نیازمند تعلیم می شمارد! و ادعا می کند که محققی به نام مرحوم عزیزالله عطاردی روایتی از اباصلت هروی در کتاب مسندالرضا نقل می‌کند که هشتمین امام امت در شهر طوس زبان فارسی را فرامی‌گیرند تا هر دو سوی بحث مراد همدیگر را بدون مانع لغوی و دستوری دریابند و زمان زیادی برای تفهیم مطلب از دست نرود."!

ولی آنگاه که این ادعا به صورت علمی و مستند مورد نقد قرار می گیرد و روشن می شود که این نشریه اشتباه کرده و "حضرت امام رضا علیه السلام نیازی به آموختن زبان فارسی ندارد زیرا او حجت خدا و دارای علم لدنی است و همه زبانها را به اذن خدای کریم می داند." و همچنین هرگز مرحوم عزیزالله عطاردی چنین مطلبی نگفته و چنین روایتی در مسند الامام الرضا علیه السلام وجود ندارد و بلکه به روشنی نوشته شده که حضرت امام رضا علیه السلام همه زبانها را می داند و این روایت را آورده که: "كان الرضا عليه السّلام يكلّم الناس بلغاتهم و كان و اللّه أفصح الناس و أعلمهم بكلّ لسان و لغة" (منبع: مسند الإمام الرضا أبي الحسن علي إبن موسی علیهما السلام جلد 1، ص 192.)؛ در چنین وضعیت و شرائطی انتظار طبیعی و اخلاقی و شرعی این است که اشتباه کنندگان در این زمان عذرخواهی کنند و اشتباه خود را بپذیرند ولی با صد افسوس شاهدیم که هیچ نمی گویند و چیزی نمی نویسند و سکوت می کنند! افسوس! ...

آیا کتمان حقیقت گناه نیست؟! آیا این فرار از مسئولیت نیست؟! آیا هدف این نشریات و نویسندگان و رسانه ها، اطلاع رسانی است یا گمراه سازی؟! در قرآن حکیم: کتمان کنندگان حقیقت، لعنت شده و دور از رحمت الهی هستند. مگر نمی دانند که خدای متعال فرمود: "وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون‏." (بقره/ 42.)؟! یعنی: حق را با باطل مخلوط مكنيد و حق را کتمان نکنید در حالى كه شما مى‏دانيد.

*منظور شما از عذرخواهی چیست؟

خوب شد پرسیدید تا توضیح دهم: روشن است که مقصود تصحیح اشتباه در یک مسأله اعتقادی و اساسی یعنی کیفیت علم امام معصوم علیه السلام است و عذرخواهی از بنده و امثال بنده مورد نظر نیست؛ بلکه منظورم عذرخواهی از مردم است و از جامعه علمی کشور و از حضرت امام رضا علیه السلام در این بحث که به ایشان نسبت ناروایی داده شده است.

نشریه ای که بدون فکر و بی تحقیق ادعا می کند که حضرت امام رضا علیه السلام زبان فارسی را نمی دانست! و نیاز به یادگیری داشت! یعنی علم لدنی امام معصوم را انکار می کند! پس ضروری است که بعد از انتقاد کارشناسان و صاحب نظران و روشن شدن نادرستی این ادعا، بازگردد و اشتباه خودش را تصحیح کند و بابت ارائه اطلاعات غلط، معذرت خواهی کند. لازمه روحیه علمی و حقیقت طلبی، این است. تأکید بنده بر این مطلب است که تصحیح اشتباه، واجب و ضروری است و فریبکاری ممنوع. شایسته نیست که نویسندگان و رسانه ها برای رسیدن به اهداف خود از دروغ و فریب، استفاده کنند.

*خلاصه و نکته پایانی شما در این بحث چیست؟

در پایان عرض می کنم که وظیفه اندیشمندان و نویسندگان، روشنگری است و این هدف با اندیشیدن و مطالعه و پژوهش حاصل می شود و بنا بر این، نگارش بدون مطالعه و تحلیل بدون پژوهش، خدمت به جامعه نیست و آسیب زاست. همچنین بار دیگر بر همان نکته ای تأکید می کنم که چندی پیش در مصاحبه ای درباره ویژگی های زندگی به سبک اهل بیت علیهم السلام عرض شد و آن این مطلب مهمّ است که مردم عادی به صورت مستقیم و بدون راهنمایی دانشمندان قرآن شناس و حدیث شناس نمی توانند خودشان سبک زندگی اهل بیت علیهم السلام را کشف کنند و شناسایی روش زندگی اهل بیت علیهم السلام یک فعالیت علمی دقیق و اجتهادی است.

پس نویسندگان و رسانه ها مسئولیت دارند قبل از تولید و انتشار مطالب، مطالعه و تحقیق و مشورت کنند و همچنین بعد از انتشار نیز اگر اشتباهی صورت گرفته؛ مسئولیت تصحیح اشتباه بر عهده آنان است. توصیه می کنم به همه رسانه ها و نویسندگان برای در امان ماندن از اشتباه در مسائل دینی و تحلیل صحیح سیره اهل بیت علیهم السلام و سیره رضوی، با روحانیت و اندیشمندان بزرگ حوزه های علمیه که صاحب نظر هستند، مشورت کنند و از نظرات کارشناسی آنها مدد بگیرند.

اگر می خواهیم به رشد فردی و اجتماعی برسیم باید سبک زندگی اهل بیت علیهم السلام را بشناسیم و سرمشق زندگی خود قرار دهیم و هیچ شکی نیست که در مسأله گفتگوی عقلی و مناظره دینی و مذهبی، سیره علمی فرهنگی حضرت امام رضا علیه السلام نمونه ای بس ارزنده و تأثیرگذار است.

ارتباط کلامی هرچند فرصتی برای تعالی است ولی اگر موازین اخلاقی و شرعی در آن مراعات نشود می تواند به تهدیدی برای سلامت روانی جامعه تبدیل شود.

آفت برخی از نویسندگان و رسانه ها در زمینه ترویج سیره رضوی آن است که قبل از تولید و انتشار پیام، با کمال تأسف عجله می کنند و مسئولیت تحقیق و پژوهش را به وادی فراموشی می سپارند و بدون مطالعه می نویسند و بعد از تولید و انتشار و مواجهه با انتقاد کارشناسان و صاحب نظران نیز، با هزار دریغ و درد ازمسئولیت تصحیح اشتباه فرار می کنند!

متأسفانه امروزه کسانی دانسته یا ندانسته درصدد تفسیر به رأی سیره رضوی هستند و می کوشند مناظرات الهی حضرت امام رضا سلام الله علیه را به گونه ای نمایش دهند که به گفتمان لیبرالی برسند و ابزاری برای ولنگاری فرهنگی بسازند! و این تحریفی بزرگ و گناهی نابخشودنی است.